sonucunda, bilimin değer yitirmesi ve öneminin ortadan kalkışı, böylece, bilime karşı olan ve bilginin üretilmediği “karanlık dönem” başlamıştır.(Bilim ve Teknoloji Tarihi) Özünde hemen hemen tüm Avrupa, Kuzey Afrika ve Levant'da hüküm süren Roma İmparatorluğunu zayıflamaya başlar. Her ne kadar sonradan gelen Julianus (331-363) tekrar Pagan geleneklerini yüceltmeye çalıştıysa da, Konstantin (272-337) ile başlayan tüm imparatorluğu Hristiyanlık dini ile güçlü bir otorite altında tutma çabaları Pagan bilim insanlarının Orta Doğu'ya kaçışına sebep olur. Bilim ve bilgi birikimi Orta Doğu'ya taşınır ve Avrupa kararırken, Orta Doğu'da aydınlanma yaşanır. Batıda Pagan inancını Hıristiyan inancı ile barıştırma çabaları başarısız olurken, Hıristiyan inancına felsefi açıklamalar bulma çabaları bu dönemin felsefesi olur. (Neoplatonizm)

antik Helen ve Roma medeniyetlerinden ilham alan bu önemli ortaçağ Arap -İslam edebiyatı kaynağı , aksi takdirde tamamen kaybolmuş olan yazarların, kitapların ve anlatıların adlarını kendi elinden korumaktadır. Al-Fihrist, Bağdat'ın entelektüel elitinin heyecan verici, sofistike çevresi arasında an-Nadim'in bilgiye olan susuzluğunun kanıtıdır. Müslüman kültürü aracılığıyla Batı dünyasına aktarılan bir medeniyet kaydı olarak, benzersiz klasik materyal ve diğer medeniyetlere bağlantılar sağlar.

güçten düşmesiyle kent yönetiminin halktan alınıp filozoflara devredilmesi gerektiğinin bile düşünüldüğü (Platon) dönemde kırdan kente göç, sınıflar arası gelir eşitsizliği artmış, kentlerin güvenilirliği ve meclis yönetiminin cazibesi azalmış, kentler Roma öncesi surlara çekilecek kadar küçülmüş.

akıl ve inanç çatışmasının doğduğu bu dönemde, her bilimin kendine özgü ilkeleri olmasını düşündüğü tezinden ötürü teolojinin özerk bir bilim haline gelmesine önemli katkılarda bulunmasının yanı sıra Quadriviumun parçalarını ayrı ayrı ele alınmasına da sebep oluşturan çalışmaları olduğunu da görebiliyoruz. Nitekim felsefenin ayrı, bağımsız bir disiplin olarak ele alınması da bu Orta Çağ'ın sonuna denk geliyor. Aslında, belki de, 18 yaşlarında Platon'un yanında öğrenci olarak başlayan Aristoteles'in bilginin epistemolojik tanımında yaptığı değişiklik bu parçalanmaya sebep oluşturmaya başlamış gibi. Thales'le başlayan rasyonel dediğimiz, sebep-sonuç ilgisine dayalı dünya görüşüne ait bilgilerin zamanla her disiplinde çoğalmaya başlaması da Quadrivium'u bir bütün olarak ele almayı zorlaştırmış olabilir. Öte yandan düşünce dünyasında bir ikilem yaratan Aristoteles ve Platon arasındaki epistmeolojik ayrımı da aynı amaç açısıyla birleştirebilmeyi başaran ve siyaset de dahil olmak üzere, inanç konusunu da dahil edebilerek bilinen bilgilerin tümüne bir holistik (bütüncül) bakış açısı ortaya koyan Farabi'nin kapsamlı bilgi dünyası kayda değer görünüyor. Roma döneminde mekana ve zamana değer bazında ekonomik bir tanım getirilmesi ve bunun otoriter, totaliter, merkezi bir güç olarak sürdürülebilirliğinin felsefe ve inancı da kapsamına almaya çalışması, bu bakış açısının insanı doğadan ve doyasıyle kendi doğasından uzaklaştırması, neredeyse vazgeçilemez hale gelen bir gelenek olarak günümüze kadar gelişiyle yarattığı, dünyamızı yaşanılmaz hale getiren sonuçlar bugün artık bilim dünyasında "hegemonik paradoksun sonu" olarak tanımını buluyor. (Anne SNICK)

Hıristiyanlık, dini düşüncelere aykırı yaklaşımlara karşı dini inançlara umumi bir sadakat geleneği oluşturmak için hırsla gayret sarfediyordu. Ancak bunlar birleşemediler; çünkü Hıristiyan doktrinlerini Hıristiyan imanı olmaksızın kabul etmek imkansızdı ve Yunanlılar da Helenizm’in asıl özü olan mitolojik şiirlerini bırakmaya istekli görünmüyorlardı. Bilim adamlarından ekserisinin pagan olmaları (veya ömürlerinin büyük bir kısmında pagan olmaları) gerçeği bizi şaşırtabilir ve "Misyonerlik faaliyetlerinin başlamasından üç ya da dört asrı aşkın bir süre geçtikten sonra böyle bir şey nasıl mümkün olabilir?" diye düşünmemize sebep olabilir. Durum oldukça karmaşıktı. Felsefi öğreti canlıydı; özü itibariyle pagan olan bu öğreti Yeni Platonculukla sınırlıydı ve mistisizmin muhtelif biçimleriyle karışmıştı. Stoacılık çok güçlüydü ama hurafelerle kirletilmişti. Eğitim görmüş paganlar ve Hıristiyanlar aynı derecede şevk ve vecd halindeydiler fakat dini kavramlan bütünüyle birbirine karşıttı. Dördüncü ve beşinci yüzyıllarda genel durum böyleydi. Yunan-Roma dünyasında bilimsel hangi çalışma yapıldıysa, yalnızca paganlar tarafından degilse de özellikle onlar tarafından yapılmıştı. İmparatorluk, yabancı ülkeleri yararlandırırken kendi kendini tüketmişti. Ariusçular Batı'ya doğru sürülmüştü; Monofizitler Suriye ve Mısır'da toplandılar; Nesturiler Doğu'ya doğru göç ettiler ve Urfa okulu, 489 yılında imparator lsaurianlı Zenon tarafından kapatılıncaya kadar ana merkezleri oldu. Bu kapatma olayı onların daha uzaklara dağılmalarına neden oldu; Nesturilerin merkezi 498'de Seleuceia-Ctesiphon, 762'de de Bağdat idi. Onlar, Pasifik Okyanusuna kadar bütün Asya'da yayıldılar. Bazı Nesturiler bir tıp okulunun aktif olduğu Kuzistan'daki Cundişapur'a sığındılar; bazı paganlar da aynı yere gitmiş olabilir; burası Yunan kültürünün Yakın Doğu'ya yayılma merkezi oldu. Ancak, Cundişapur Bağdat'ın doğusunda, oldukça uzaktadır. Urfa'da bir tıp okulu vardı ve Nesturiler kendilerini burada bilimsel bir muhit içinde bulmuşlardı. Pek çok Yunanca felsefe ve bilim eserini Süryaniceye tercüme ettiler ve bu Süryanice kitaplar daha sonra Arapçaya çevrildi. İskenderiye'den Bağdat'a giden "bilimsel yol" Urfa'dan geçti Böylece bilim yeniden Asya'ya dönmüş oluyordu. Yunan bilimi Küçük Asya'da doğmuştu; sonra Yunanistan'da, başta Atina'da, sonra İskenderiye'de gelişti, ve ondan sonra Bergama, İstanbul, Urfa, Bağdat yoluyla Asya'ya geri döndü. Kırsal kesimdeki "köylüler" ve öte yandan "entelektüeller", kalburüstü filozoflar Hıristiyanlığı kabul etmeye ve Helenizmi reddetmeye isteksizdiler. Bu durum özellikle Atina Akademisi'nde (Neoplatonizm) hocalık yapmasına izin verilenler için doğruydu; Akademi yeni dine direnme merkezi haline gelmişti. Bu nedenle, Justinian (482-565) burayı 529'da kapattı. Bu yıl, bir çağın sonunu gösteren en iyi işaret olarak kabul ettigim, tarihi öneme sahip bir yıldır. Aynı yıl, St. Benedict (VI- I) tarafından Monte Cassino Manastırı kuruldu. Akademinin yedi hocası Pers kralı Küsrev'in sarayına kaçmış ve geri dönüşlerini mümkün kılacak bir antlaşma yapılana kadar birkaç yıl orada kalmışlardı. Yunanlı araştırmacılar, Yunan dünyası dışına sürülmüşler ve İslam biliminin gelişmesine yardımcı olmuşlardı. Daha sonra Arapça literatür Latinceye, İbraniceye ve Batı dillerine çevrilmiştir. Yunan bilim hazinesi, hiç degilse büyük kısmı pek çok dolambaçlı yoldan bize geri ulaştı. Biz yalnızca yeni bilgi üretenlere degil, ama aynı zamanda, cesaretleri ve inatçılıklan sayesinde antik hazineyi bize ulaştıran ve bugünkü başanlarımızı gerçekleştirmemize yardım eden herkese minnettar olmalıyız. (George Sarton)

arasındaki ilişki anlaşılmaya çalışılıyor gibi görünüyor. Evrik Evren’de bilincin toplumsallaşması henüz gerçekleşmemiştir. Tek başınadır. Kendi içinde kapalıdır, yalnızca kendisini bilen tekildir ve dolayım ile kendisine nesnellik verme ihtiyacındadır. (Acar 2016) Görünür olanın ötesinin, hakikatın bilinme imkanlarının tartışıldığı bu dönemde, örneğin Oresme'nin eserlerindeki tartışmalara bakarsak Avrupa'da insanın; kendi aklının yeterliliğini ve herşeyi anlayabileceği, ölçebileceğini ama aynı zamanda bunun imkanlı olup olamamasını değerlendirmeye çalıştığını görebiliyoruz. Bu çaba yer yer kutsal metinler dediğimiz kitaplardaki bilgilere bir karşıcı tavıra sebep olurken aynı zamanda vicdani bir zorluk yaratıyor gibi görünüyor. Nitekim daha sonra Rönesans'ta artık aklın yeterliliğinin şüphesizce kabulü ile doğayı köleleştirme eğiliminde kendi egemenliğini ilan etmeye kadar vardığını görebiliyoruz.(Francis Bacon) Aslında klasik çağın bilgisinin yetersizliğinden ve kısıtlayıcı, engelleyici kesinlik unsuru etkisinden kurtulmaya çalışıp, sorgulayıcı düşünce dünyasına açılmaya çalışıyor olarak da düşünülebilir. Yeni bilgiler, düşünceler ışığında zihinsel ilerlemenin devam etmesi, eski bilgiyi sorgulama ihtiyacı doğuruyor gibi.

sayıları alfabenin harflerine, böylelikle belirli ad ve sözcükleri biribirlerine bağlayan bir sözde-bilimdir. Nümeroloji, başta horoskop çiziminde olmak üzere astrolojide de önem taşımaktaıdr. Aritmetiğin o dönemde başka bir dalı; sayılar arası oranlar ile kuramlar üretmeye çalışır. Örneğin bölenlerinin toplamına eşit olan mükemmel sayılar. Bölenleri 1, 2, ve 3 olan 6 gibi. (Zeki Tez -2011) Belki de Arap matematiğindeki yapılan en önemli gelişmelerden biri el-Harezmi'nin çalışmaları ile bu zamanlarda, yani cebrin miladıyla başladı. Bu yeni fikrin ne kadar kayda değer olduğunun anlaşılması önemlidir. Bu, temelde geometri olan yunan matematiğinden uzaklaşan devrimsel bir hareketti. Cebir; rasyonel sayılar, irrasyonel sayılar, geometrik büyüklükler gibi tamamının "cebirsel nesneler" olarak ele alınmasına izin veren birleştirici bir teoriydi. Matematiğe daha önce var olandan çok daha geniş kapsamlı, yeni bir gelişim yolu sundu ve kendinden sonraki konulara yol gösterici bir araç sağladı. Cebirsel düşüncenin ortaya çıkmasının bir diğer önemli yanı da, matematiğin kendisine uygulanmasına daha önce olmayan bir şekilde izin vermesiydi.(Wikipedia/Harezmi) Sıfır kavramını da içeren ondalık sayı sistemi bu dönemde Hindistan'da icat edildi. Daha sonra Fibonacci (1170-1240) gibi matematikçiler Hint-Arap sayı sistemini Avrupa'ya getirdiler.

Thomas Bradwardine, William Heytesbury, Richard Swineshead ve John Dumbleton'du. Walter Burley, Brüksel'den Gerard ve Nicole Oresme'nin biraz daha eski eserlerini kullanan bu kişiler, 'enlem' kavramlarını ve bunları hangi gerçek dünya uygulamalarına uygulayabileceklerini genişlettiler. Bu adamların kaydettiği ilerlemeler başlangıçta tamamen matematikseldi ancak daha sonra mekanikle alakalı hale geldi. Aristoteles mantığını ve fiziğini kullanarak ısı, kuvvet, renk, yoğunluk ve ışık gibi fiziksel ve gözlemlenebilir özellikleri incelediler ve ölçmeye çalıştılar. Aristoteles yalnızca uzunluk ve hareketin ölçülebileceğine inanıyordu. Ancak onlar onun felsefesini kullandılar ve sıcaklık, güç gibi şeyleri hesaplayarak bunun doğru olmadığını kanıtladılar. Bu gözlemlenebilir özellikleri ölçmeye çalışsalar da ilgileri doğal dünyadan çok felsefi ve mantıksal yönlerde yatıyordu. Felsefi olarak karşı fikir yürütmek (antitez) ve bir şeyin yalnızca "nasıl" işlediğini değil, "neden" bu şekilde çalıştığının mantığını kanıtlamak için sayıları kullandılar. (Nedensellik)

Batı Avrupa mimari eserlerinin iç akustiğinin yarattığı ses zengiliğinin çok sesli müziğin (polyphonic) başlangıcına sebep olduğunu düşünen araştırmalar bile var. “Rotunda, mimarisi sayesinde üç ayrı notadan çok sesli bir akor oluşturdu. Bir müzik enstrümanı ile mimari arasındaki fark önemlidir: Bir enstrümanda her biri bir nota üreten tek tuşlara veya tellere eşzamanlı vuruşlar akorlar üretirken, rotundada bireysel notalar aynı anda çalınmasa bile bir akor yaratıldı. Bu da ancak kasaların odaklama ve yansıtma etkisiyle mümkün olabilir. Bu olgu, Batı Avrupa kültürünün müzikal çok sesliliğinin, yine Avrupa mimarisinin "uyumlaştırıcı" etkisine dayandığı hipotezini desteklemektedir. Antik Yunan müziği, Arap ve Uzak Doğu müziği çok seslilikten yoksundur.” (Gert SPERLING)

Yahudi, Hıristiyan veya Müslüman bütün astronomların, Batlamyus astronomisini doğrudan doğruya veya dolaylı olarak bildiğine hükmedilebilir; hatta bunlardan herbirinin hiç değilse birkaç niteliği itibariyle Batlamyusçu olduğu söylenebilir. Ortaçağ astronomisinin tarihi, Batlamyusçu fikirlerin ve bu fikirlere karşı büyüyen bir hoşnutsuzluğun tarihidir. Ne kinematik yollarla ve ne de Dünya'nın yerine Güneş'i merkeze alarak güçlükleri çözümlemek mümkün degildir. Burada asıl engel, gökcisimlerinin yörüngelerinin dairesel (veya dairelerden müteşekkil düzenekler) olması gerektiği fikriydi ve bu engel ancak 1609 gibi geç bir tarihte Kepler tarafından kaldırıldı.(George Sarton) Öte yandan Oresme; Göksel cisimlerin hiçbir zaman daha önceki konumlarının aynısını tekrar edemeyecekleri teziyle, cahil insanların astrolojik determinizmi (astroloji,horoscope) terkedip özgür iradelerini anlamalarını umdu.(P. Pesic 2014)

en azından hareketler açısından, o zamandan beri Batı bilimine hükmeden sayısal niceliklerle değiştirildi. Çalışma hızla Fransa, İtalya ve Avrupa'nın diğer bölgelerine yayıldı. Giovanni di Casale ve Nicole Oresme, sonuçların geometrik grafiklerle nasıl temsil edileceğini buldular ve Batı düşüncesinin ikinci karakteristik alışkanlığı haline gelen geometri ile fiziksel dünya arasındaki bağlantıyı tanıttılar. Matematiksel Fizik.(Thomas Bradwardine)

Pagan bilginler için artık bilimsel üretim ve özgür felsefi tartışma imkanı kalmadı. (Sarton, Introduction to the History of Science, cilt I). Ayrıca Atina’daki Platon’un kurduğu, pagan felsefesinin ve bilimsel sorgulamanın son kalelerinden biri olan Akademinin, M.S. 529’da İmparator Justinianus tarafından kapatılması Pagan bilginlerin Doğu'ya göç etmesinin önemli bir dönüm noktası oldu. Antik Yunan Bilimi (muhtemelen holistik) Pagan Bilim adamlarıyla Orta Doğu'ya göç etmekle kalmadı aynı zamanda Orta Doğu yolculuğu sırasında Çin ve Hindistan matematiği, tıbbı, astonomisi ile zenginleşti. Yolculuk önce Doğu Roma sınır şehirleri olan;

Antakya, Roma ve Bizans döneminde Suriye eyaletinin merkeziydi. Edessa (Urfa) ise önce Osroene Krallığı'nın başkenti, daha sonra Roma ve Bizans’a bağlı bir şehir haline geldi. Nisibis, Mezopotamya’nın Roma-Sasani sınırında stratejik bir kale şehri ile birlikte Roma ve Pers sınırındaki kültürel merkezlerdi. Bu bölgede yaşayan;
-Süryaniler, İsa'nın konuştuğu ve kutsal İncil'in yazıldığı dil olan Aramice’nin bir lehçesi olan Süryaniceyi konuşan, Hristiyanlığın doğu yorumlarını benimsemiş, güçlü bir İncil yorumu ve metin inceleme geleneğine sahip halktı. Bilimsel Bilginin Yunanca’dan Süryanice’ye ve oradan Arapçaya geçişinde dilsel bir köprü rolü oynamışlardır (Gutas, 1998, s. 25). Süryanice, Aramice’nin bir lehçesi olarak bölgenin bilim ve din diliydi ve İncil metinlerini yorumlama geleneğinden gelen çeviri ve metin inceleme becerileri Süryanilerin bilim metinlerinin aktarımına yatkın olmalarını sağlamıştır (Sarton, cilt I).
-Nesturiler ise 431 Efes Konsili sonrası Bizans’tan sürülen bir Hristiyan topluluğuydu. Bilim ve eğitim faaliyetlerini Edessa, Nisibis ve sonrasında Pers topraklarında sürdürerek Yunanca, Süryanice ve Farsça metinlerin Arapçaya aktarımını sağlamışlardır (Saliba, 2007, s. 40).
Neden bu şehirlere gidildi? Bu şehirler, hem Roma hem Sasani sınırında görece bilimsel özgürlük alanı sunuyor ve dilsel/etnik çeşitliliğiyle çeviri ve sentez faaliyetlerini mümkün kılıyordu.
Neden bırakıldı? Bilim, siyasi çalkantılar ve İslam fetihleri nedeniyle daha güvenli ve güçlü koruma sağlayan İslam topraklarına kaydı.

bugünkü İran’ın Ahvaz yakınlarında bulunuyordu. Burada Bizans’tan gelen Pagan ve Nesturi bilginleri, Hint ve Pers geleneğiyle buluşturdu ve Hint ve Pers gelenekleriyle Yunan bilgisini harmanladılar (Saliba, s. 40; Gutas, s. 32). Özellikle tıp ve doğa bilimlerinde sentez arayışı Cündişapur’u farklı kılmıştır.
Neden Cündişapur’a gidildi? Sasani sarayı bilim hamiliğini üstlendi ve dini hoşgörüsü nedeniyle sürgün edilen bilginlere kucak açtı. Ayrıca Hindistan’la bağlantıları sayesinde yeni bilimsel unsurlar eklendi.
Neden bırakıldı? İslam fetihleriyle yeni bilim merkezi Bağdat’a kaydı; Cündişapur’un etkisi bu merkeze aktarıldı.

İslam gözlemevleri için astronomi ve takvim bilgisi sağlayan bir model oldu (Saliba, s. 46–47). Tang Hanedanlığı dönemi Çin’i (7.-9. yüzyıllar) özellikle astronomi ve takvim geliştirme konusunda çok ileri bir seviyedeydi. Çünkü Çin’de imparatorluk ideolojisine göre göksel olayları doğru izlemek ve buna göre takvimi düzenlemek siyasi meşruiyetin temel unsurlarından biriydi (Son of Heaven doktrini). Bu yüzden saray astronomları gök hareketlerini sürekli gözlemliyor, takvim düzenliyor ve büyük gözlemevleri inşa ediyordu. İslam dünyasında da özellikle Abbasiler döneminde halifelerin göksel olaylara dair hassas bilgi edinme ihtiyacı doğdu: İbadet vakitlerinin doğru belirlenmesi (özellikle kıble yönü ve namaz vakitleri), Tarım ve vergilendirme düzeni için takvim gereksinimi, İslam kozmolojisini geliştirme isteği (Batlamyus sistemine alternatif arayışlar). Samarkand ve Bağdat üzerinden; Çin ve Orta Asya’da görev yapan Müslüman tüccarlar (Sogdiana’dan gelenler dahil), Samarkand’daki yerel alimler ve çevirmenler, Abbasilerin başkentine getirilen Çinli uzmanlar ve belgeler bu bilgi akışını sağladı. Bu bilgi aktarımı özellikle Halife Me’mun’un Beytü’l-Hikme döneminde (813–833) yoğunlaştı. Saliba (2007, s. 46–47) şöyle belirtir: “Çin ve Hint astronomi bilgisi, Samarkand üzerinden İslam dünyasına taşındı. Özellikle Çin takvim düzeni ve gözlem yöntemleri, İslam gözlemevlerinde uygulanmaya çalışıldı.”
Neden bırakıldı? Bilgi transferi tamamlandıktan sonra doğrudan Chang’an’a bilimsel başvuru azaldı; bilgi İslam merkezlerinde işlendi.

ticaret yolları ve Çin bağlantısıyla bilimsel bilginin geçiş merkeziydi. İslam fetihlerinden sonra Abbasi hâkimiyetine girmiştir. Çin kağıdı ve takvim bilgisi Samarkand üzerinden İslam dünyasına taşınmıştır (Saliba, s. 46–47).
Neden bırakıldı? Bilimsel faaliyet daha kurumsal yapılara (Bağdat, Meraga) kaydı, Samarkand geçiş merkezi rolüyle sınırlı kaldı.

sıfır kavramı, ondalık sistem ve astronomi tabloları yoluyla İslam bilimini etkilemiştir (Sezgin, cilt 1).
Nasıl ve kimler aracılığıyla etkiledi? Cündişapur’daki Hintli bilginler, Beytü’l-Hikme’de çeviriler yapan alimler ve Samarkand üzerinden gelen ticaret ağları Hint bilimini İslam dünyasına taşıdı. Neden bırakıldı? İslam dünyası Hint bilimini özümsedi ve merkezleşmiş çeviri faaliyetlerine odaklandı.

813-833 arası Halife Me’mun döneminde Beytü’l-Hikme aracılığıyla Yunan, Pers ve Hint bilimlerinin çeviri ve sentez merkezi oldu. Sindhind (Hint astronomisi) ve Çin takvim bilgileri gibi eserler Arapçaya kazandırıldı (Sezgin, cilt 1, s. 79–85). Farabi, Bağdat’ta Yunan mantığını ve kozmolojisini İslam toplum düzeniyle uyumlu bir felsefeye dönüştürmeye çalıştı (Gutas, s. 90). İbn Sina, Rey, Buhara ve Cürcan gibi merkezlerde tıp, felsefe ve doğa bilimlerini sentezleyerek kendi sistemini kurdu (Saliba, s. 60–65).
Patronaj ve yaygınlık: Abbasiler, bir ticaret toplumu olarak matematik (özellikle cebir ve aritmetik) bilgisini miras hukuku, ticaret ve günlük yaşam için yaygınlaştırdı. Kıble tayini ve ibadet vakitleri için temel astronomi bilgisi de halk arasında benimsendi. Neden bırakıldı? Moğol istilası ve siyasi zayıflama nedeniyle bilimsel merkezlik kayboldu; bilgi birikimi Meraga gibi yeni merkezlere aktarıldı.

bu dönemde Anadolu’dan Çin’e kadar İpek Yolu'nu güvenceye alarak bilgi ve ticaretin dolaşımını sağladılar. Kervansaraylar, medreseler ve bilim kurumları kurarak matematik ve astronominin yayılmasına katkı sundular. Şam, Emeviler ve sonrasında tıp ve astronomi çalışmalarının yapıldığı bir şehir oldu. İbn Sina ve Biruni gibi bilginler rasyonel sorgulama ve kozmik uyumu bireysel düzeyde sürdürdüler (Saliba, s. 60–65).
Neden bırakıldı? Bilim merkezi ağırlık Bağdat ve sonrasında Meraga gibi merkezlere kaydı.

Çin ve Hint astronomisini Batlamyus sistemiyle sentezleme çabalarının merkezi oldu (Sezgin, cilt 3, s. 150).
Neden bırakıldı? Merkez Moğol sarayının desteğine bağlıydı; siyasi destek azalınca işlevini yitirdi.

bilimsel yavaşlama ve duraklama dönemine girilmesine paralel olarak, Hıristiyanlar’la Müslümanlar arasındaki büyük farkın kapanmaya başladığı görülmüştür. Çevirileri izleyen yıllarda, aydınlanan Avrupa toplumu, bilimsel etkinlikleri göstermeye başladı. Bu dönemde, astronomi, matematik, fizik gibi alanlarda çok sayıda bilim adamının yetiştiği görülecektir. (Bilim ve Teknoloji Tarihi)

feodaliteden berat (yetki) belgeleri alarak şehirleri, kendi kurdukları meclislerle yönetmeye başlayan bu sınıf toplanan vergileri şehrin ihtiyaçları, kilise, hastane yapımı ve yoksullara yardım için kullanmaya başlar.
Bu dönemde yeni kentlerin kuruluşunu, eski kentlerin gelişmesi, köylerin kasabaya, ardından kente dönüşmesini tamamen ticarete bağlayanlar olduğu gibi, bu gelişmelerin sebep olduğu demokratik dönüşümü endüstriye de dayandıranlar, Antik Site ile Orta Çağ kenti arasında kopuklu olduğunu ileri sürenler olduğu gibi, bir süreklilik olduğu konusunda ısrar eden tarihçiler de var. (Yusuf Pustu) (Coşkun 2023)

zenginleşmenin yaşandığı dönemlerde, sınıfsal açıdan ekonomik bir denge yakalandığı halde, bu dönüşümün doğal sonucu olarak, on üçüncü yüzyıl sonlarında kendisini hissettiren ekonomik krizle beraber sınıf çatışmaları, toplumsal düzenin bozulması ile komünler imtiyazlarını kaybetmeye başlar. On beşinci yüzyılda ise şehirlerin aralarında başlayan çatışmalar sonucunda monarşi kazanır; hemşehriler devletlerinin (monarşi) vatandaşlarına dönüşür ve kentler ise prenslere bağlanır. (Yusuf Pustu’dan aktaran Talha Turan) (Coşkun 2023)