kendini gerçekleştirmesi Hegel’de; doğal, duyumsayan, edimsel olarak sıralanır. “Birey ilk aşamasında dahi türsel bir varlıktır, yani tekilin ve evrenselin edimsel birlikteliğidir. Kuşkusuz bireyin gelişiminde ortaya çıkan bilinç kendi doğuşunda saklı olan gerçekliğinin farkında değildir ancak bu gerçek, kavram açısından ortadadır.” (Acar 2016) “Başlangıçta bilinç kendini dolayımsız duyusal izlenimin bilinci olarak gösterir. Özne-nesne ikiliğinin bilgi düzleminde ilk kez kendini gösterdiği bu andan itibaren kendi iç diyalektiğiyle gelişen bilgi, gittikçe daha fazla dolayıma sahip ve daha kavramsal bir yapıya doğru ilerleyecektir.” (Bumin 2001)
Duyumsama evresinde: “Birey (bilinç), duyuları, algıladıklarını deneyimlemek suretiyle, deneyim öncesi bilgisinin doğru ya da yanlış çıkması dolayısıyla algısının da bilincine ve algıladığının bir “şey” değil, bir özellikler birliği olduğuna varır. İlgisini algıladığı “şey” den algıya ve özelliklere yöneltir.” (Acar 2016)
İnsanın 'Doğal Evre'den 'Duyumsama Evresi'ne geçişi; 'Mitos'tan 'Logos'a yani var olanı akılsal olarak açıklamaya yarayacak bir ilke bulmaya kalkıştığında başlamış diye düşünüyorum.
“Felsefenin doğuşu aynı zamanda akılsallığın, yani varlığı aralarında akılsal olarak açıklanabilir bağlar bulunan birimlerin oluşturduğu bir bütün olarak kavrayan yaklaşımın doğuşudur. İnsanlık bu yaklaşımdan önce bir başkasına, mitolojik yaklaşıma sahipti. Bu bakımdan felsefenin doğuşunu anlamak mithos'tan logos'a geçişi anlamak demektir. Felsefenin Sokrates öncesi düşünürlerce başlatıldığını öne süren sava göre insanlık, bu aşamada, varlığın kendisinden hareketle ortaya çıktığı bir ilk unsur, dolayısıyla var olanları akılsal olarak açıklamamıza yarayacak bir ilke bulma çabasına girmekle bu adımı atmış bulunmaktadır. Thales arkhe olarak suyu kabul ettiğinde önemli olan gerçekten her şeyin aslında sudan oluştuğu, öz olarak su olduğu savının doğru olup olmadığı değil, özsel olan ve olmayan arasında insan düşüncesinin yaptığı ayrımdır. İnsan düşüncesi bu ayrımı yaptığı zaman, var olanın, temellendirilmeksizin, onun üzerine getirilmiş olan söylemi meşrulaştırma yolunda hiçbir kaygı taşımaksızın anlatılmasının bir yolu olan mitolojik yaklaşımdan (bir sebep-sonuç ilişkisi barındıran) mantıksal yaklaşıma geçmiş bulunmaktadır.” (Bumin 2001)

amaç mimari soyutlamadan ziyade coğrafi simülasyondu." (Vincent Scully) Her ne kadar 1700 lerden başlayarak form, malzeme ve strüktürde yeniden doğayı taklit etmek konusu gündeme geldiyse de uzun yüzyıllar boyunca bu soyutlama ile şehir ölçeğine kadar mimarinin doğaya uyum konusunu ikinci plana ittiğini söylemek mümkün olabilir gibi görünüyor.

Tarım ve teknolojinin gelişmesi, ihtiyaç fazlası ürünün elde edilmesini ve saklanmasını gündeme getirince; depolanan ürünün sayımı, kontrolü, güvenliği, depo inşası gibi teknoloji ve mimarlık konuları, ekim-dikim ve hayvancılıkla uğraşanlardan farklı bir sosyal sınıf doğurur. Bu beyin takımının ekonomik, teknolojik ve siyasal örgütlenme ile toplu yapılaşmayı bir şehir devlet, siyasal örgütlü bir organizasyon haline dönüştürmesi ‘ızgara planlı kent tasarımı’ tabiriyle şehir planında geometriyi cazip hale getirir ve yaygınlaştırır. (O dönemde; toplumun fikren gelişmeye başlaması ile merkezi bir otorite tarafından belirli bir düşünceye göre bölünen ve planlanan şehirler yanında, sınıf farkları oluşmamış köylerin tabi gelişmesi ile düzensiz olarak gelişen, düz yollara rastlanmayan, araziye uyumlu şehirler de vardı.) Şehirlerin kurulmadan önce planlanması ihtiyacı, kurulduktan sonra kontrol, hızlı şehirleşme ve gelişme ihtiyacı; doğaya, araziye, iklime ve coğrafi özelliklere uyumdan kopuk, ticarete, dolayısıyla ulaşıma, toplumsal, siyasal yapılanmaya cevap vermeye çalışan sosyo-ekonomik bir ürün olarak kent ve kent hayatı kavramını doğurur. (Coşkun 2023)

çevredeki manzaranın doğal bir unsuruna doğru hizalanmıştır.Binalar, aralarındaki boşluklar doğal ortamın görülmesini sağlayacak şekilde düzenlenmiş, böylece hem doğal hem de yapay unsurların bir bütünlük içinde yer aldığı görsel bir kompozisyon oluşturulmuştur.
Pikinois'in (1887-1968), Yunan şehirciliğini veya şehir planlamasını geometri ile çözümleme çabası, öğrencisi olan Doxiadis (1913-1975) tarafından genel bir sisteme dönüştürülmeye çalışılınca tartışmalara yol açmış. Bu tartışmalarda M.Ö 4 ve 5. yüzyıllardaki; felsefede akılcılık döneminin başlangıcı bir kırılma noktası oluşturuyor gibi görünüyor. Bu dönemden önceki ve sonraki; felsefe ve birlikte öğrenilen / öğretilen tüm bilimlerde, ve hatta mimarlıkta bir 'antropomorfizm' (insanmerkezcilik) konusu bu tartışmaların odak noktası. Vincent Scully (1920-2017), Doxiadis’in teorisine tamamen ikna olmamış olsa da, çevrenin organizasyonunda sentetik bir faktör olarak işlevi konusunda hem fikirdi. Ayrıca, birincil ‘özgür’ uzamsal kompozisyon sisteminden sonraki ortogonal sisteme kadar evrimsel bakış açısı üzerinde de hemfikirdi. Ve Scully için de; Hippodam sistemi eşit derecede hatalı bir şekilde, antik çağda bir noktadan sonra, insanın çevreden bağımsız hale geldiğini ve dikkatini daha teorik bir organizasyona yönelttiğini saptamıştı. (Doxiadis) Öte yandan Hindistan'da yine aynı ilişki farklı bakış açısı ile yorumlanıyor: 'İnsan ve doğa arasındaki bu karmaşık ve belirsiz ilişki Hint mimarisinin merkezinde yer alır. Avrupalılar -eski Yunanlılardan başlayarak- mimariyi alışkanlıkla insan yapımı, doğayı tamamlayan ve ondan oldukça ayrı bir nesne olarak algılamışlardır. Dolayısıyla Atina'daki Akropolis'teki Parthenon, kutsal dağa yerleştirilen en önemli nesnedir. Bina ve doğa uyumlu bir diyalog içinde konuşur, ancak birbirlerini taklit etmezler. Batı mimarisinin çoğu bu yüzyıla kadar bu paradigmayı takip etti. Hindu mimarisi hiçbir zaman bu aşırı tutumu benimsemez; ne de tersini alır. Bunun yerine, Ajanta'nın belirsizliğiyle karşı karşıyayız - dağdan oyulmuş, her biri sürekli olarak kendi yerinde dönen, hayret verici mağaralar dizisi. Peki Ellora'da Kailash dağı yok mu ediyor yoksa koruyor mu? Doğanın bir parçası mı, yoksa insana mı ait? Vedaların temelini oluşturan felsefi çoğulculuk, basit tercihlerin ikiliklerini küçümseyerek bir kez daha kendini ortaya koyuyor.' (Charles Correa)

tahılı kuzeye farklı iklim bölgelerine nakletmenin zorlukları nedeniyle, Avrupa ancak MÖ 3500 civarında tam olarak yerleşti. Avrupa kültürleri tarımsal evcilleştirme tarihi olmadan geliştiğinden, onların odak noktası, bu tür bilgilerin zorunlu olarak aktarıldığı anaerkil aile tarihlerine değil, dış dünyayla ilişkili engelleri aşmak ve kendi yaşamlarını kurtarmak için toplulukları savunma, savaş veya ticaret için bir araya getirebilecek klanlar üzerindeydi. Bu, Avrupalıların neden çok sonrasına kadar bir tapınak kültürü ya da daha karmaşık bir rahip kültürü geliştirmediğini açıklıyor." (A Global History of Architecture)

Suriye civarına yerleşen, kültürlere ticaretle aracılık yapan Fenikeliler tarafından icat edildi ve daha sonra Yunanistan, Roma ve Avrupa'ya yayıldı. M.S.1500'lerde Çin'de kağıdın bulunmasından önce; taş, seramik parçaları, metaller, ahşap, kemik parçaları, kil tabletler, papirüs ve bunun gibi yapraklar üzerine yazıldı. Yazının iletişim aracı olarak kullanılmasından önce sözlü kültürde iletişim ve kültürel birikim; masal, mitoloji, destan, efsane, folklör gibi hikayelerle aktarılıyordu. Yazının kullanılmaya başlanmasından sonra dahi ilk yazılı metinlerin muhtemelen akılda kalıcı, okuma yazmayı bilmeyenler için ezberlemesi kolay olması itibariyle şiir kalıbında olduğunu görüyoruz. Bkz: Hindistan'da Vedic metinler, Tibet'teki Buddha'nın öğretisi ile ilgili Sanscrit metinler.

Neolitik Çağ’dan gelen savunma olgusunu mekanlara farklı şekilde yansıtmışlar ve sur yapmışlardır. "Sonuç olarak; erken Tunç Çağı yerleşmelerinden Troya ve Thermi gibi yerleşmelerin kentleştiklerini söyleyebiliriz. Kentleşme hem Anadolu, hem de diğer bölgelerde zaman içerisinde gelişmiş, politik ve toplumsal örgütlenmeyi oluşturmuş, bu toplumsal örgütlenme de mekansal yapıda değişiklik doğurarak, Bronz Çağı yerleşimleri Demir Çağ’da imparatorluklara dönüşmüştür. Toplumsal örgütlenmenin mekana yansımasının en güzel örneklerini Orta Anadolu ve Batı Anadolu kentlerindeki konut farklılıklarında görebiliyoruz. Batı Anadolu evi daha sonraki çağlarda gelişen ızgara planına uyum gösterebilen megaron biçimini almış ve tek katlı bir yapıyken, Orta Anadolu evi, ekleme yöntemi ile gelişen ön yüzünde girintileri olan çok odalı bağımsız bir eve dönüşmüştür.” (Izgara Tasarımlı Kent Gelişimi ve Anadolu Örnekleri)

şehirlerin bir kent devlet organizasyonu olarak planlanmasının, Krallar ve şehirleri, ideal şehir, yapı tekdüzeliği ve ideolojik planlamanın başlangıcı sayılabilir. Henan'daki Yanshi ilçesinde Erlitou'da yaklaşık M.Ö.1900'den M.Ö.1500'e kadar en az dört yerleşim aşaması olmuştur. Bazıları Erlitou'nun bir yarı efsanevi olan Xia hanedanlığının başkenti olduğuna inanmaktadır. Başka bölgelerle bir ticaret yapıldığına dair bir kanıt olmadığı düşünülüyor. (Nancy Steinhardt) Antik Çin mimarisinin, şehir planlamasının ve coğrafyasının geometrik temeli olduğu için önemi hafife alınamaz. Xia hanedanlığı zamanında M.Ö.2070-1600, ki geleneksel Çin Tarih Yazımındaki ilk hanedanlıktır, dünyanın dokuz bir arada kare bölgesi dokuz eyalete bölünmüştü. (Wikipedia/Antik Çin Şehir Planlaması)